Negde sam pročitao da je tarot Ji Đing
Zapada, bez obzira na njegovo relativno skorašnje poreklo i na to da nema pouzdanog dokaza o njegovom postojanju pre XV veka
te da je zauzeo standardni oblik spajanjem Mamelučkog špila za igranje sa
italijanskim slikovnim kartama čije poreklo datira iz srednjovekovnih
religijskih didaktičkih i mnemotehničkih predstava, a čiji su uzori antički,
ezoterijski i teološki. Upečatljive predstavnike tih slikovnih karata
prepoznajemo u sledećim tarotskim „brendovima“:
Keri Jejl Viskonti (Cary Yale Visconti),
tzv Viskonti A iz 1441,
Pierpont Morgan (Visconti Sforza) ili
Viskonti B iz 1451,
Brera Brambilla (Viskonti C) iz 1450,
Erkole di Este (Ercole I d’Este) iz 1473,
Sola Buska (Sola Busca) iz 1491.
Takođe, postoji podatak o postojanju
špila koji je opisao Marcijano de Tortono, sekretar milanskih vlastodržaca
Viskontijevih, a koji datira između 1414 i 1418, na šta ću se vratiti dalje u
ovoj knjizi. U „Enciklopediji tarota“ Stuarta Kaplana iz 1978. godine, pominje
se tzv Mamelučki špil sa kraja XIV veka, poreklom iz
Egipta, koji sadrži 52 karte (nalazi se u Topkapi Saraji muzeju u Istanbulu).
Karte su podeljene u četiri grupe: štapovi, šimširi, čaše i kovanice i sastoje
se od po deset numeričkih karata i po tri dvorske karte: kralj, potkralj i
drugi potkralj. S obzirom da dolaze iz islamskog
sveta, dvorske karte nisu naslikane nego imaju napisane titule. Takođe, postoje
i stariji fragmenti ovog špila, pa Kaplan procenjuje da su ove karte bile u
opticaju u islamskom svetu još od XI veka.
Julij Berkovski u knjizi „Tarot: drevni sistem simbola“, pominje tri
osnovna tipa tarota nastala u XV veku: lombardsko-venecijanski sa 78 karata,
firentinski „minkjate“ sa 97 karata, koji sadrži i karte sa 12 zodijačkih
znakova, 4 elementa i 4 vrline (Vera, Nada, Milosrđe i Razboritost) i bolonjski
sa 62 karte. Upravo je iz lombardijsko-venecijanskih tarota kasnije nastao
opštepoznati Marseljski špil, koji mnogi smatraju uzorom tarota kakvog danas
poznajemo. Verujem da su učeni crkveni filozofi, skloni ezoteriji i alhemiji,
članovi monaških redova i graditeljskih cehova, posvećenici tajne nauke, mogli
biti značajni kontributori simbolizma na osnovu kojih su predstavnici
italijanske renesanse ustrojili slikovni sistem kojim je ispričana
inicijacijska priča tajne nauke koja obuhvata iz raznih oblasti kao što su
alhemija, magija, astrologija, hermetizam i hrišćanska mistika. Teško je to
znati, ali svakako da je neki adeptski genije iz redova masonskih graditelja
gotskih katedrala mogao biti taj ko je osmislio redosled, načela i važne
detalje imaginarijuma kojim je uobličena slikovna inicijacijska priča
hermetičke kabale. I ta priča deo je sistema posvećeništva koje sadrži ključeve
tumačenja tajne doktrine a koja je potpuno
napustila evropsku pozornicu već u XVI veku.
Zasluženo ili ne, tarot je tokom vremena
postao prilično mistifikovan, zbog, kako je to naglasio Ronald Deker u knjizi The Esoteric Tarot čudne kombinacije
slika i njihove zbunjujuće hijerarhije. Motivi svake pojedinačne velike arkane
bili su poznati i na neki način uvreženi u opšte predstave evropskog Srednjeg
veka. Oni su postojali nezavisno i služili su raznim svrhama, iako se njihova ezoterijska
priroda ne može prenebregnuti. Deker s pravom kaže da su te slike standardne
alegorije i simboli koje su tvorci tarota koristili za prikrivanje ezoteričnih
sistema, ili pak, dodao bih, za njihovo naglašavanje.
Deker zaključuje da su za vreme renesanse konvencionalni simboli preuređeni
kako bi proizveli nove alegorije. Sa današnje tačke gledišta, čak i te opšte
simboličke i slikovne predstave koje su unete u tarot, predstavljaju prilično
složen izazov, pa zato moramo prvo zaviriti u njih i odgonetati ih, kako bismo
uopšte mogli da steknemo nekakvo upotrebljivo gledište o njihovom značenju u
sistemu tarota.
Kodifikacija tarota na 22 velike arkane (gotsko-renesansnog porekla), 16 dvorskih karata i 40
malih arkana (arapsko-egipatskog ili persijskog porekla), zgodno je poslužila
ciljevima evropskog okultizma XVIII i
naročito XIX veka, kako bi bolje izrazila njegove hermetičke i kabalističke
doktrine. Još je krajem XIV ili početkom
XV veka neko odredio da velike arkane uokviri sa 22
slikovne predstave čime je, namerno ili ne, stvorena zanimljiva podudarnost sa
brojem slova hebrejskog alfabeta. Počev od XVIII veka, okultisti su, kojima je
uzor bio poznati Marseljski špil, povezali njegove arkane sa egipatskom
mitologijom i magijom te sa 22 slova hebrejskog
alfabeta, da bi u XIX veku, strukturu tarota uvezali sa astrologijom i
kabalističkim dijagramom Drveta života (simbolička mapa kosmosa), sačinjenog od
deset sefirota, spojenih sa 22 staze, a koje se
prostire na četiri kabalistička plana. Potom su se pojavile barem dve
okultističke škole tarota koje su različito tumačile vezu između konkretnog
hebrejskog slova i velike arkane. U tom smislu je Marseljski špil polazni model
zaodevanja tarota u ruho nadolazeće plime prosvećenog pseudoegipatskog
sinkretističko-kabalističkog spekulativnog okultizma u Evropi, koji je iz
rozenkrojcerskog inkubacijskog perioda u XVII veku, zasjajio punim sjajem tokom
iluminatsko-masonskog XVIII, a naročito u masonskom i neorozenkrojcerskom XIX
veku, i tako sve do njuejdž današnjice.
Veliko je pitanje zbog čega je upravo Marseljski špil, siromašan u
stilu i izrazu, polazna tačka svojevrsne okultizacije tarota? Majkl
Dumet je u knjizi The Game of Tarot, primetio da ako potražimo simboličke
namere onih koji su osmislili prvi tarot špil, u tom pogledu je Marseljski špil
sumnjiv vodič, jer ne možemo biti sigurni da je njegov obrazac stariji od XVII
veka. Dumet izvodi zaključak da ukoliko tragamo za skrivenim smislom tarota
onda moramo uzeti u obzir originalnu, ispravnu verziju tarota. Pa ipak, ne
možemo se ne zapitati koja bi to verzija mogla biti u pitanju i ima li osnove
za takvu pomisao? Majkl Dumet rešenje za taj problem predlaže u redosledu
karata i primećuje da redosled primenjen u Marseljskom špilu nije jedini.
Tokom trajanja čitavog procesa svojevrsne marseljizacije
a potom i okultizacije tarota skrajnute su druge varijante tih karata, kao što je recimo Mantenja taroki
(Mantegna tarochi) iz 1465. godine, a koji izražava jedan zaokružen i u suštini
hermetički pogled na svet, čija je namena didaktička i kontemplacijska. Slikovni izrazi
tog tarokija, zapravo bakroreza, podeljeni su
u 5 tematskih celina sa po 10 predstavnika, a to su nebeske sfere, kardinalne
vrline, slobodne umetnosti, Apolon sa 9
muza i tipični društveni slojevi tog vremena. To je veoma zanimljivo, ali pošto
je ovaj tarot teško uglaviti, kako u pomenuti kabalistički sistem, tako i u
kartaroške igre ili gatačke šeme, sasvim je jasno zašto je ispao iz vidokruga. Arkane
tarokija, pričaju širu i obuhvatniju priču nego 22
arkane tarota, a tu priču je teže tumačiti spekulativnim te kabalističkim i
astrološkim šemama okultizma. Kasnije verzije tarota, dela poznatih imena
okultizma, iako sadrže istu osnovu kao Marseljski špil i špilovi koji mu
prethode, u raznim detaljima odstupaju od tih rešenja. Mnogim autorima
očigledno je bilo stalo da u tarot umetnu svoje predstave i principe,
naglašavajući aspekte doktrina koje su naučavali i sledili. To ujedno pruža
uvid u učenja okultnih škola kojima su ti autori pripadali te filozofiju koju
su zastupali.
Minchiate Fiorentine Etruria
Uzevši u obzir rečeno, sklon sam mišljenju da autori okultističkih verzija tarota jednostavno nisu bili upoznati sa originalnim ključevima doktrine na čijim je načelima tarot ustrojen, ili ako jesu, što je manje verovatno, da su ih iz određenih razloga zanemarili. Po mom mišljenju, okultisti modernog doba su tarotu pridodali značenja koja on izvorno nije imao. Nedostatak njihovog znanja o fenomenu koji ih je toliko fascinirao, oni su nadomestili lucidnim i intuitivnim spekulisanjem o očiglednoj simbolici tarotskih slika i to kombinovali sa onim što su znali o značenjima i metafizici slova hebrejskog alfabeta i kabale, kao i sa vlastitim razumevanjem hermetizma, magije, alhemije i astrologije te činjenicama i mitovima mahom egipatske i grčke mitologije. Tako je nastala ideologija tarota, odnosno ideologija čiji je izraz tarot. Seli Nikols, autorka jungovske orijentacije, istakla je kako je savremenom čoveku, okruženom kulturom u kojoj govor zauzima najvažnije mesto, predstavlja veliku poteškoću da shvati neverbalni, slikovni jezik tarota. U svojoj knjizi o tarotu Nikols na sledeći način obrazlaže zbog čega se opredelila za Marseljski špil kao referentni:
„Uopšte posmatrano, marseljski tarot je uspeo da sačuva opšti ton i stil nekih od najranijih špilova. Postoje i drugi razlozi zašto smo se odlučili za marseljski tarot. Na primer, nema dokaza da ga je stvorio jedan čovek, kakva je većina savremenih špilova; drugo, što opet nije slučaj sa većinom savremenih špilova, marseljski tarot nema prateći tekst, već nam jednostavno nudi priču u slikama, pesmu bez reči, koja može da liči na neki stari refren koji u nama budi zaboravljene uspomene. Sve ovo razlikuje marseljski tarot od savremenih špilova, većinu njih je osmislio neki nama poznati pojedinac ili grupa ljudi, a veliki broj njih prate i knjige u kojima autori svojim rečima iskazuju one ideje koje su slikovno predstavili na kartama. To je slučaj sa, na primer, kartama i tekstovima čiji su autori A.E. Vejt, Alister Kroli, „Zajn“, Pol Foster Kejs. Iako se o tekstovima koji prate tarot karte u takvim slučajevima obično govori kao o razjašnjavanju simbola predstavljenih na kartama, obično to ipak izgleda kao ilustrovana knjiga. Drugim rečima, sve to izgleda kao da su tarot karte osmišljene kao ilustracija za neke zamisli izražene rečima, pre nego da su karte prvo nastale, a da je tekst bio njima nadahnut. Posledica toga je da likovi i predmeti predstavljeni na ovim kartama budu više alegorijski po svom karakteru nego simbolični; slike kao da više ilustruju verbalizovane koncepte nego što ukazuju na osećanja i viđenja koja su potpuno izvan domašaja reči. Razlika između tarot karata sa pratećim tekstom i marseljskog tarota, koji ne prate objašnjenja, tanana je, ali je veoma važna ako imamo u vidu posebnosti našeg pristupa tarotu. Prema našem shvatanju, to je zapravo razlika između čitanja ilustrovane knjige i šetnje po umetničkoj galeriji... Još jedna od poteškoća povezanih sa nekim od špilova tarot karata jeste što su Velikim Arkanama pripisani simboli uzeti iz drugih sistema, samim tim stvarajući i podrazumevajući vezu između tih karata i nekih teoloških ili filozofskih teorija... Pošto se svi simbolički materijali razvijaju iz nivoa ljudskog iskustva koje je svojstveno ljudskoj vrsti, to je, naravno, istina da valjana veza može da bude napravljena između nekih tarot simbola i onih iz nekih drugih sistema. Ali taj dubok sloj psihe, koje je K.G. Jung imenovao kao nesvesno, je po definiciji ne svesno. Slike nisu proizašle iz našeg čistog intelekta, već, tačnije, uprkos njemu. One ne predstavljaju sebe u logičkom smislu. Svaki filozofski sistem je jednostavno napad na deo intelekta da bi se stvorio logički red nasuprot haosu maštovitosti koji proizilazi iz nesvesnog. Intelektualne kategorije su način sistematizovanja našeg iskustva u ovom neverbalnom svetu.“ Seli Nikols, Jung i tarot, Esotheria, Beograd, 2005, str 17-18.
Sklon sam mišljenju da bi izvor smisla velikih arkana tarota trebalo potražiti u didaktičkim i mnemotehničkim metodama Srednjeg veka, podzemnim strujama alhemije i istočnjačke nauke o zvezdama, a što bi nas dovelo do spoznaje da bi se arhitekti tarota mogli naći među monasima i teolozima Crkve na Zapadu, u pomešanoj ulozi sa posvećenicima operativnih masonskih esnafa čija dela još uvek krase gradove Evrope. Nisu mogli zidari, sami po sebi i za svoj račun, velelepna i skupa zdanja, koja je od njih naručivala Crkva, da po vlastitom nahođenju projektuju, oblikuju i ukrašavaju gargojlama i drugim simboličkim figurama paganskog i alhemijskog porekla. Neko je to odobrio ili izričito zahtevao da sve to bude upravo tako urađeno. Pomenuta pomešana uloga crkvenih mislilaca sa arhitektama gotskih zdanja koja krase paganski i alhemijski simboli, znači da su ključne figure koje su osmišljavale i tu zamisao opravdavale pred onima koji to ne razumeju, upravo oni ljudi za kojima tragamo. Teško je iz ove perspektive razlučiti šta je u svemu tome bila čija uloga i ko je tačno u kakve stvari bio upućen, ali jedno je sigurno, sve je to postojalo i funkcionisalo u okviru Crkve i njenih poslova i ciljeva. U tom smislu pomenute podzemne struje okultizma nisu postojale izvan Crkve, jer su samo u njenim okvirima i pod njenim plaštom cirkulisali i delovali obrazovani ljudi. Izvan toga malo je bilo relevantnih posvećenika. Onda kada su memorijske slike postale deo dokoličarske i kockarske igre i proricanja, mnogi pastiri su zavapili o kartama kao đavoljem delu (iako je bilo i onih koji su smatrali da karte mogu imati ulogu u moralnom odgoju). Dobro je poznato da iskusni kartaroši imaju odlično pamćenje kada je u pitanju cirkulacija karata u igri.
